Rośliny chronione w Polsce to setki gatunków. Niektóre spotkasz tylko w wybranych miejscach. Wybraliśmy dla was najciekawsze z nich

2024-11-06

Autor: Katarzyna Laszczak

W Polsce jest ponad 700 roślin objętych ochroną – z czego ponad połowa znajduje się pod ochroną ścisłą, a pozostałe częściową. Należą do nich zarówno rośliny wodne, jak i lądowe. Od niepozornych wątrobowców i mchów, przez paprocie, po bardziej okazałe, jak lilie, storczyki czy niektóre drzewa.

• W Polsce ochrona roślin sięga średniowiecza, choć początkowo były to pojedyncze gatunki. Obecnie ponad 700 roślin jest objętych całkowitą lub częściową ochroną
• Na listę chronionych gatunków trafiają te, które rzadkie, endemiczne, zagrożone wyginięciem. Ich sytuacja może się zmieniać, a wynika z różnych czynników
• Przepisy zabraniają m.in. niszczenia roślin chronionych, ale także ich zbioru, pozyskiwania oraz wywozu
• Niektóre są uprawiane w ogrodach jako rośliny ozdobne, ale muszą one pochodzić z uprawy, nie wolno ich pozyskiwać ze środowiska.

Przepisy dotyczące ochrony roślin sięgają średniowiecza

Kwestię ochrony gatunkowej roślin w Polsce reguluje przede wszystkim Ustawa o ochronie przyrody z 2004 r. oraz Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 9 października 2014 r. w sprawie ochrony gatunkowej roślin, w którym znajduje się m.in. wykaz gatunków chronionych. Jednak ochrona roślin sięga odległych czasów – już w XV wieku pojawiły się przepisy dotyczące cisów, które dostarczały cennego drewna, a obawiano się, że wycinka i eksport doprowadzi do wyginięcia tych drzew.

Z czasem gatunków objętych ochroną przybywało, choć początkowo był to powolny proces. W 1919 r. ścisłą ochroną objęto 6 gatunków roślin. W przepisach ustanowionych po II wojnie światowej było to ponad 100 roślin, obecnie jest ich ponad 700, z czego ponad 400 jest pod ścisłą ochroną. Niektóre rośliny zmieniały też status z objętych ścisłą ochroną na takie, które są pod częściową, albo przestają być chronione. Taki status straciła na przykład przylaszczka pospolita czy konwalia majowa. Obecnie obowiązuje lista roślin opublikowanych w 2014 r. w rozporządzeniu ministra środowiska.

Rośliny chronione występują rzadko lub są zagrożone wyginięciem

Na listę gatunków chronionych trafiają rośliny rzadkie, endemiczne (czyli występujące tylko na określonym, ograniczonym obszarze), zagrożone wyginięciem. Zagrażają im zarówno zmiany klimatu, jak i gospodarka – od osuszania terenów, przez rozwój zabudowy i rolnictwa oraz związane z nimi przekształcanie miejsc ich występowania, do rabunkowej gospodarki związanej z pozyskiwaniem roślin. Niektóre były masowo zbierane jako rośliny ozdobne czy surowiec zielarski, co zagroziło ich rozwojowi i istnieniu. 

Chronionych roślin nie tylko nie wolno niszczyć, ale też zbierać

Roślin chronionych nie wolno m.in. umyślnie niszczyć, ale też zrywać lub uszkadzać, zabronione jest także ich pozyskiwanie oraz zbiór. Ale takich roślin nie wolno również sprzedawać, przywozić z zagranicy, ani wywozić. Zabronione jest także ich przemieszczanie w środowisku przyrodniczym oraz wprowadzanie do niego. Pewne odstępstwa dotyczą tylko wybranych roślin objętych częściową ochroną, które można pozyskiwać, ale tylko pod określonymi warunkami. Podstawowym jest uzyskanie zgody Generalnej lub Regionalnej Dyrekcji Ochrony Środowiska. Do takich roślin należy np. modny czosnek niedźwiedzi, rokitnik zwyczajny czy kocanki piaskowe.

Czy rośliny chronione można uprawiać w ogrodach?

Gatunki chronione można uprawiać w ogrodach, ale muszą one pochodzić z legalnych upraw. Nie można ich samodzielnie „pozyskiwać”, czy „przesadzać” do ogrodów. Wiele roślin chronionych doczekało się odmian, które z powodzeniem można uprawiać w ogrodach. Należą do nich choćby sasanki czy orliki. W naturze chronione są także takie gatunki znane z ogrodów, jak wawrzynek wilczełyko, różanecznik żółty, zimowit jesienny, dyptam jesionolistny, goryczki, mikołajek nadmorski czy szarotka i wiele innych.

Top 10 polskich najrzadszych gatunków roślin

Szarotka alpejska – to górska roślina, jej jedyne naturalne siedlisko w Polsce znajduje się w Tatrach, jest jedną z pierwszych roślin objętych ochroną nie tylko w Polsce, ale też innych krajach europejskich. Jej istnieniu zagroziło masowe zrywanie i to, że rośnie tylko w specyficznych warunkach

Lilia złotogłów – bywa uznawana za jedną z najpiękniejszych polskich roślin, występuje głównie w górach: Karpatach i Sudetach. Była masowo zrywana do bukietów i „przesadzana” do ogrodów, ma też jadalne bulwy i była wykorzystywana jako roślina lecznicza

Różanecznik żółty, azalia żółta, azalia pontyjska – w Polsce ta roślina rośnie naturalnie tylko w jednym miejscu – w okolicy Leżajska w województwie podkarpackim. To kwitnący krzew o pięknym zapachu; jest rośliną trującą i leczniczą. Znacznie bardziej popularna jest na południu Europy (oraz w ogrodach, bo ma odmiany uprawne)

Brzoza karłowata – brzozy wydają się popularnymi drzewami, ale ten gatunek jest pozostałością epoki lodowcowej. Obecnie w Polsce rośnie tylko w trzech miejscach: na Pojezierzu Chełmińskim, w Górach Izerskich i Górach Bystrzyckich. Dorasta do 1,2 m wysokości.

Tojad mocny – to pięknie kwitnąca roślina, a jej właściwości lecznicze wykorzystywano w medycynie. Z tym że lecznicza substancja – akonityna – jest też silną trucizną, a tojad, zwany mordownikiem, należy do najbardziej trujących roślin. Dziko rosnący można spotkać tylko w Sudetach i Karpatach (ale bywa uprawiany w ogrodach)

Soliród zielony – ta roślina w Polsce występuje tylko na wybrzeżu i w środkowej części kraju. Rośnie na słonych glebach – i ma słony smak (w Polsce nie wolno jej zrywać, ale w wielu krajach Europy jest przysmakiem)

Rosiczki – w Polsce występuje kilka gatunków: długolistna, okrągłolistna, owalna, pośrednia, wszystkie są pod ścisłą ochroną. Te rośliny spotkamy głównie na niżu, ale w specyficznych miejscach, bo na torfowiskach. Wyróżniają się tym, że są owadożerne.

Rozrzutka brunatna – to paproć, która w Polsce rośnie już tylko jednym miejscu na górze Wdżar (Wzor) w paśmie łączącym Lubań z Pieninami

Dyptam jesionolistny – obecnie dziko w Polsce rośnie tylko w trzech miejscach: w okolicach Włocławka, Dąbrowy Górniczej oraz Pińczowa. Ta roślina słynie z wydzielania olejków eterycznych, które w silnym upale mogą ulec… samozapłonowi. Jest uprawiany jako roślina ozdobna w ogrodach (uwaga: do dyptamu nie wolno się do się zbliżać podczas upału, bo wywołuje oparzenia skóry nawet na odległość!).

Storczyk cuchnący – ta roślina była już uznana za wymarłą, ale odnaleziono dwa miejsca, gdzie jeszcze rośnie: w okolicy Wizny w Kotlinie Biebrzańskiej oraz w Kotlinie Sandomierskiej. Zgodnie z nazwą wyróżnia się nieprzyjemnym zapachem. To jeden z ponad 40 gatunków storczykowatych rosnących w Polsce i będących pod ochroną.